η «κινεζοποίηση» της εργασίας

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΟΥΜΕ ΤΟ ΠΑΡΑΚΑΤΩ ΚΕΙΜΕΝΟ-ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΑΠΟ ΤΟ TVXS
ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΑΡΚΕΤΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ

Το ελληνικό «προτεκτοράτο» και η «κινεζοποίηση» της εργασίας

Την Ελλάδα με την ιδιότητα του οικονομικού προτεκτοράτου πραγματεύεται ανάμεσα σε άλλα το βιβλίο του Γιάννη Τσαφογιάννη που τιτλοφορείται ως «Η καπιταλιστική κρίση και η επιστροφή του ιμπεριαλισμού».

  Ο συγγραφέας μιλά στο tvxs.gr για τη στροφή του κεφαλαίου στην Ασία, κάνει λόγο για «πλουτονομία» ως βασικό χαρακτηριστικό του υφιστάμενου συστήματος και αναφέρεται στις επιπτώσεις από την καθυστέρηση της αναγκαίας κατά τη γνώμη του αναδιάρθρωσης του ελληνικού χρέους.

  Χαρακτηρίζετε καθοριστική εξέλιξη για τη διαμόρφωση της σημερινής κατάστασης την «ενσωμάτωση της Κίνας» στο δυτικό οικονομικό μοντέλο. Να εξηγήσουμε τι σημαίνει και πώς λειτούργησε η συγκεκριμένη παράμετρος;

Η πτώση του πρώην «Ανατολικού μπλοκ» έθεσε σε κίνηση μια «αλυσιδωτή αντίδραση» μεγατόνων στο παγκόσμιο γίγνεσθαι: Δισεκατομμύρια νέοι εργάτες εισήλθαν στην παγκόσμια αγορά εργασίας, και μάλιστα δεν ήταν απλά πολλοί, αλλά ήταν και πολύ «ανταγωνιστικοί». Δηλαδή δέχονταν να εργασθούν με βάρβαρα ωράρια, χαμηλούς μισθούς, μηδαμινά δικαιώματα, κτλ. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η Κίνα, στην οποία ζουν αμέτρητοι τέτοιοι εργάτες.

 

Στα μάτια του κεφαλαιοκράτη, και ειδικά του «μεγάλου» κεφαλαιοκράτη (πολυεθνικές, κτλ) που μπορούν να μεταναστεύουν από τη μία χώρα στην άλλη, είναι ασύμφορο πλέον να γίνουν επενδύσεις στη Δύση, όταν υπάρχει και η επιλογή της Κίνας: Αν έχεις στη διάθεση σου αμέτρητους εργάτες που δέχονται να εργασθούν με 1-2 ευρώ την ημέρα, τότε οι απαιτήσεις των δυτικών εργατών για 1500, 1000, ή έστω 700 ευρώ το μήνα είναι «υπερβολικές» - και το ίδιο ισχύει για τις απαιτήσεις τους για αξιοπρεπείς συντάξεις, ανθρώπινα ωράρια, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, κτλ. Γιατί ο κεφαλαιοκράτης να δώσει τόσα «πολλά» στον δυτικό εργάτη, όταν μπορεί να πάει στην Κίνα και να κρατήσει σχεδόν όλα τα κέρδη για λογαριασμό του, δίνοντας μονάχα μερικά «ψίχουλα» στους εκεί εργάτες; Ο κεφαλαιοκράτης ενεργεί με γνώμονα το δικό του πλουτισμό, και δυστυχώς ο δικός του πλουτισμός προϋποθέτει την άγρια εκμετάλλευση των εργατών.

 Έτσι λοιπόν, τα τελευταία χρόνια οι κεφαλαιοκράτες έχουν μεταφέρει την παραγωγή στην Ασία, ενώ στη Δύση υπάρχει τρομερή αποσάθρωση του παραγωγικού ιστού (μοναδική εξαίρεση η Γερμανία, καθώς ναι μεν τα “made in Germany” προϊόντα είναι σχετικά ακριβά, αλλά είναι ποιοτικότερα, και άρα έχουν ζήτηση στην αγορά).

  Και αυτή η τάση της φυγής του κεφαλαίου από τη Δύση προς την Ασία συνεχίζεται, και θα συνεχίζεται για πολύ ακόμα, καθώς κανένας κεφαλαιοκράτης δε θα δεχτεί να επενδύσει τα κεφάλια του στη Δύση, μέχρι οι εργάτες εκεί να «κινεζοποιηθούν» όσο το δυνατόν περισσότερο. Αυτός είναι και ο στόχος των μέτρων τύπου «μνημονίου» που λαμβάνονται, με ή και χωρίς το ΔΝΤ, στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Αυτά τα μέτρα ναι μεν επιδεινώνουν την κρίση βραχυπρόθεσμα, οδηγώντας σε ακόμα περισσότερα λουκέτα, απολύσεις, ανεργία, φτώχεια, κτλ, ωστόσο μακροπρόθεσμα, οι εργάτες, επειδή ακριβώς θα είναι τόσο ρημαγμένοι, θα δεχτούν να εργασθούν με πολύ χαμηλότερους μισθούς, χειρότερα ωράρια, κτλ., μεγιστοποιώντας έτσι τα κέρδη του κεφαλαιοκράτη. Εκτός βέβαια και αν πολεμήσουν εναντίον του.

  Μπορούν σήμερα να ζήσουν οι Έλληνες χωρίς δανεικά; Γενικότερα, ποια πρόταση εισηγείστε ο ίδιος για την έξοδο από τη σημερινή κρίση με προοπτική για το μεγαλύτερο φάσμα της ελληνικής κοινωνίας;

Η συζήτηση για τα δανεικά δεν είναι άσχετη από την αποσάθρωση του παραγωγικού ιστού της Δύσης. Στην πραγματικότητα, οι χώρες της Δύσης θα είχαν καταρρεύσει εδώ και καιρό αν δεν είχαν γιγαντωθεί τα «δανεικά». Ο μοναδικός λόγος για τον οποίο η αγορά συνέχισε να «κινείται» τα τελευταία χρόνια ήταν…τα κάθε λογής στεγαστικά-επιχειρηματικά-καταναλωτικά δάνεια, που «έκρυβαν» το πρόβλημα, την ίδια ώρα που το βιομηχανικό κεφάλαιο είχε πάρει «το τραίνο της μεγάλης φυγής» προς την Ασία. Και αυτό δεν ισχύει μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για όλη τη Δύση.

Αυτή η γιγάντωση της ανάγκης για δανεικά, οδήγησε και στη γιγάντωση των τραπεζών που τα παρείχαν – με το αζημίωτο βέβαια: Πολύ χαρακτηριστική είναι μια ανάλυση της Citigroup από το 2005, που αναφέρω στο βιβλίο μου, καθώς με φοβερή ειλικρίνεια αποκαλεί το σημερινό πολίτευμα ως «πλουτονομία», μια οικονομία δηλαδή στην οποία κάνει κουμάντο μια μικρή ολιγαρχία, με τους υπόλοιπους…να μην έχουν σχεδόν τίποτα. Και μάλιστα σχολιάζει και το ενδεχόμενο μιας -επερχόμενης τότε- κρίσης, λέγοντας ότι «ακόμα και να συμβεί, εμείς θα τα καταφέρουμε, διότι ελέγχουμε τις κυβερνήσεις, τα ΜΜΕ, κτλ». Και πράγματι, τράπεζες όπως η Citigroup, η Goldman Sachs, η JP Morgan, και άλλες, κατάφεραν όντως να αρπάξουν αμύθητα ποσά ως «πακέτα σωτηρίας», ώστε να αποφύγουν τη χρεωκοπία.

Και συνεχίζουν να το κάνουν, χωρίς κάποιο ορατό τέλος στην όλη διαδικασία: Τα «τοξικά» δάνεια είναι ακόμα πάρα πολλά, καθώς ένα τεράστιο μέρος των δανείων που έχουν δώσει δεν μπορούν να αποπληρωθούν, καθιστώντας τις τράπεζες αυτές χρεωκοπημένες. Και γι’ αυτό και δεν σταματούν, έστω και αν «στραγγίζουν» ολόκληρη την υπόλοιπη κοινωνία από πόρους – γιατί αν σταματήσουν να αρπάζουν αυτά τα «πακέτα σωτηρίας», τότε…θα χρεωκοπήσουν (όπως πχ χρεωκόπησε η Λέμαν Μπρόδερς πριν μερικά χρόνια). Και μπροστά στο να χρεωκοπήσουν αυτές, προφανώς προτιμούν το να χρεωκοπήσουν «κάποιοι άλλοι» (πάμπολλοι εργάτες, πολλοί μικροαστοί, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες, κτλ).

Πρόκειται για μια κατάσταση του τύπου « ή αυτοί ή εμείς», και άρα η απάντηση των λαών θα πρέπει να είναι η άρνηση της πληρωμής του χρέους. Άλλωστε, τα «δανεικά» που έχει λάβει η Ελλάδα έχουν ήδη αποπληρωθεί στο πολλαπλάσιο, και τώρα πληρώνουμε τους τόκους, που όμως συσσωρεύονται, γιγαντώνονται και πλέον τα χρέη αυτά δεν μπορούν «έτσι κι αλλιώς» να αποπληρωθούν (κάτι που και πολλοί αξιωματούχοι και αναλυτές της άρχουσας τάξης το παραδέχονται).

Όσο για τα μέτρα που λαμβάνονται τάχα «για να αποφύγουμε τη χρεωκοπία», στην πραγματικότητα αποτελούν μέτρα «ελεγχόμενης πτώχευσης» της, όπως την αποκαλούν. Μάλιστα, το «κωμικοτραγικό» της υπόθεσης είναι πως οι ίδιες οι προβλέψεις του ΔΝΤ παραδέχονται ότι τα μέτρα θα…αυξήσουν το χρέος της Ελλάδας. Η Ελλάδα έχει χρεωκοπήσει, απλά δε θέλουν να το παραδεχτούν επίσημα, διότι οι τράπεζες δε θα αντέξουν τις ζημιές που θα έχουν αν σταματήσουμε να τους δίνουμε τους τόκους που ζητούν, και θα χρεωκοπήσουν. Και γι’ αυτό δε θέλουν, προς το παρόν, ούτε «κούρεμα», ούτε αναδιάρθρωση, ούτε τίποτα τέτοιο. Προς το παρόν, συσσωρεύουν κεφάλαια ώστε να αντέξουν τις ζημιές που θα έχουν, και όταν οι ισολογισμοί τους φτάσουν σε ένα ικανοποιητικό σημείο, τότε και μόνο τότε θα γίνουν και οι επίσημες ανακοινώσεις περί «κουρέματος», αναδιάρθρωσης, κτλ.

Μόνο που έως τότε η ανεργία θα έχει φτάσει σε τρομερά «ρεκόρ», η παραγωγική βάση της Ελλάδας θα έχει αποσαθρωθεί ακόμα περισσότερα με τα λουκέτα να πέφτουν πλέον σα βροχή, τα «ασημικά του κράτους» θα έχουν ξεπουληθεί, κτλ.

Ως εκ τούτου, χρειάζεται το συντομότερο δυνατό να κηρυχθεί στάση πληρωμών εναντίον των ντόπιων και ξένων πιστωτών, προκειμένου να σταματήσει η λεηλασία - αυτή τη στιγμή, ένα τεράστιο κομμάτι των εσόδων του κράτους πηγαίνει στην αποπληρωμή των τόκων, και είναι ειρωνικό αυτό που μας λένε ότι αν προχωρήσουμε σε στάση πληρωμών προς τους πιστωτές, τότε δε θα υπάρχουν λεφτά…για μισθούς και συντάξεις. Στην πραγματικότητα, αν προχωρήσουμε σε στάση πληρωμών προς τους πιστωτές, τότε δε θα υπάρχουν λεφτά…για τους πιστωτές. Και αυτό είναι που φοβούνται, διότι ξέρουν ότι δε θα το αντέξουν, ειδικά αν η κίνηση της Ελλάδας βρει και μιμητές σε άλλες χώρες (κάτι που είναι σχεδόν σίγουρο).

Την ίδια καταστροφολογία ακούμε και για την έξοδο της Ελλάδας από το ευρώ. «Αν φύγουμε από το ευρώ, θα φτωχύνουμε». Λες και αν μείνουμε στο ευρώ θα πλουτίσουμε. Δεν είναι τυχαίο που οι κυβερνώντες μιλούν για «επιστροφή στην ανάπτυξη», αλλά μένουν μόνο στα λόγια.

Το να έχει μια χώρα όπως η Ελλάδα ένα νόμισμα όπως το ευρώ, είναι σα να ρίχνει ένας γεωργός τσιμέντο στο χωράφι του, και μετά να «εκπλήσσεται» που οι σπόροι που ρίχνει δε φυτρώνουν.

Για να υπάρξει καπιταλιστική ανάπτυξη, θα πρέπει να επενδυθούν κεφάλαια από τους κεφαλαιοκράτες. Για να επενδύσει κεφάλαια ο κεφαλαιοκράτης, πρέπει να πειστεί ότι θα έχει κέρδος. Για να γίνει αυτό σήμερα, θα πρέπει όπως είδαμε να ρημαχτούν οι εργάτες, ώστε να μειωθεί το «εργατικό κόστος».

Η επιστροφή στη δραχμή θα συνοδευτεί από μια υποτίμηση, που θα μειώσει εμμέσως τους μισθούς. Έτσι θα προσελκυθούν όμως κεφάλαια για επενδύσεις, και θα «κινηθεί η αγορά» που τώρα καταρρέει. Η επιστροφή στην [καπιταλιστική] ανάπτυξη περνά μέσα από το ρήμαγμα των εργατών.

Αν δεν σας αρέσει αυτό, πάμε αναγκαστικά για την επανάσταση και τον κομμουνισμό, την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Άλλωστε, στην πραγματικότητα, αφού είναι να ρημαχτούμε «έτσι κι αλλιώς», τουλάχιστον να πολεμήσουμε για χατίρι μας, για αυτά που συμφέρουν εμάς, όχι για το χατίρι και τα συμφέροντα άλλων. Να πολεμήσουμε για μια κοινωνία όπου δε θα αποφασίζει μια μικρή ολιγαρχία για το τι και πως θα παραχθεί, διότι αυτό μοιραία οδηγεί σε μια κατάσταση όπως η σημερινή, με μια χούφτα ολιγάρχες να έχουν μαζέψει όλο το χρήμα και την εξουσία, και τους υπόλοιπους να ζουν, ή να πεθαίνουν, στη φτώχεια.

Εδώ βέβαια φτάνουμε και σε ένα άλλο πρόβλημα, ότι για να υπάρξει μια τέτοια αλλαγή, χρειάζεται να υπάρχει μια πολιτική δύναμη, όπως οι Ιακωβίνοι στη Γαλλική Επανάσταση, ή οι Μπολσεβίκοι το 1917, που να συνδυάζουν μια ολοκληρωμένη θεωρία με την πράξη – και αυτό δεν υπάρχει, τουλάχιστον όχι προς το παρόν. Ειδικά μετά την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού», κατέρρευσε και η πίστη στη δυνατότητα αλλαγής του κόσμου, και αυτό είναι κάτι που θα πρέπει να ξαναχτιστεί.

Αλλιώς, οι λαοί δε θα τολμήσουν να τα βάλουν με την άρχουσα τάξη, και να νοιώσουν έτοιμοι να κάνουν αυτοί κουμάντο, αλλά μάλλον θα στραφούν προς ακροδεξιές λύσεις: Άλλωστε, αν τα «ψίχουλα» που ρίχνει η άρχουσα τάξη στους λαούς είναι ελάχιστα και δε φτάνουν για όλους μας, τότε είτε πρέπει να ανατραπεί η άρχουσα τάξη, είτε ο λαός θα δεχτεί να αποδεκατίσει ο ένας τον άλλον, ώστε να μείνουν λιγότεροι (πχ οι επιθέσεις εναντίον των μεταναστών, ως των «νέων Εβραίων» του συστήματος, δεν είναι παρά μια επίθεση εναντίον των πιο ανυπεράσπιστων, ώστε οι υπόλοιποι να ζήσουν με τα ελάχιστα ψίχουλα που τους δίνουν οι τραπεζίτες, βιομήχανοι, κτλ, που μένουν έτσι «στο απυρόβλητο»).

Ποιοι παράγοντες συνηγορούν στην άποψη ότι η σημερινή Ελλάδα είναι μία χώρα – προτεκτοράτο;

Η Ελλάδα δεν είναι προτεκτοράτο με την «κλασσική» έννοια του όρου – ωστόσο, το ίδιο το Spiegel την είχε αποκαλέσει έτσι σε παλιότερο άρθρο του. Η Ελλάδα δεν βρίσκεται υπό στρατιωτική κατοχή, ή κάτι τέτοιο, ωστόσο σε οικονομικό επίπεδο δεν είναι ανεξάρτητη. Και δεν αναφέρομαι τόσο στην τρόικα, ούτε στο ΔΝΤ. Άλλωστε, αυτοί καλέστηκαν από την ντόπια άρχουσα τάξη, προκειμένου να τη βοηθήσουν στην προσπάθεια της να «κινεζοποιήσει» τους ντόπιους εργάτες, και να διασώσει τις τράπεζες.

Αναφέρομαι κυρίως στο ευρώ, που εμποδίζει την Ελλάδα να έχει μια νομισματική πολιτική ανάλογα με τα συμφέροντα της. Όχι ότι έτσι θα λυθούν όλα τα προβλήματα, αλλά ανάμεσα στο να έχει ένα κράτος το δικό του νόμισμα, και στο να έχει ένα νόμισμα που ρυθμίζεται πολύ περισσότερο από τα συμφέροντα της Γερμανίας, σαφώς και η πρώτη επιλογή είναι προτιμότερη. Αντίθετα, η δεύτερη επιλογή οδηγεί σε όξυνση των έτσι κι αλλιώς μεγάλων προβλημάτων που προκαλεί το καπιταλιστικό σύστημα στον εργάτη, που καθημερινά πέφτει θύμα εκμετάλλευσης στην εργασία του.

Μέσω του ευρώ, η Γερμανία κατάφερε να ενισχύσει τη δική της θέση στην Ευρώπη, καθώς οι υπόλοιπες χώρες αδυνατούν να αντέξουν αυτή την ισοτιμία ενός τόσο ισχυρού νομίσματος. Έτσι, αποδέχονται την ολοένα και μεγαλύτερη κυριαρχία της Γερμανίας εντός της Ευρώπης – άλλωστε από το ξέσπασμα της κρίσης και μετά είναι ξεκάθαρη η κατάρρευση μιας μεγάλης ψευδαίσθησης των τελευταίων χρόνων, την ψευδαίσθηση της «ενωμένης Ευρώπης», όπου όλοι είναι τάχα «ισότιμα μέλη».

Αναφέρεστε σε «πολέμους ανάμεσα στα κράτη που προς το παρόν περιορίζονται σε εμπορικό – οικονομικό επίπεδο». Ποια είναι η συνέχεια της συλλογιστικής σας; Ποιες είναι οι βασικές ομάδες χωρών οι οποίες ανταγωνίζονται η μία την άλλη και υπό ποιες συνθήκες;

Όπως το είχε θέσει ο Πούτιν κάποτε βρισκόμαστε πλέον σε έναν «πολυπολικό κόσμο», σε έναν κόσμο που μοιάζει πολύ με τον κόσμο στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Αντί για μια «υπερδύναμη» που λίγο-πολύ κυριαρχεί σε παγκόσμιο επίπεδο (τις ΗΠΑ), πλέον έχουμε δηλαδή πολλά κράτη που μονομαχούν για το ποιος θα πάρει τι. Η ιστορία δείχνει ότι αργά ή γρήγορα οι τσακωμοί τους για τη μοιρασιά θα οδηγήσουν και σε πόλεμο, αν και ο παράγοντας της πυρηνικής καταστροφής λειτουργεί αποτρεπτικά έως ένα βαθμό.

Αυτή τη στιγμή, οι δύο βασικότερες δυνάμεις είναι οι ΗΠΑ, που διαρκώς όμως χάνει ισχύ, και η Κίνα, που διαρκώς ανεβαίνει (με βασικό σύμμαχο τη Ρωσία). Άλλωστε, όσο οι εργάτες εκεί είναι τόσο «ανταγωνιστικοί», θα συνεχίζει να προσελκύει κεφάλαια, και άρα ακόμα και κρίση να ξεσπάσει στην Κίνα (ακριβώς διότι οι εργάτες είναι τόσο φτωχοί που αδυνατούν να καταναλώσουν όλα αυτά που παράγουν), μακροπρόθεσμα θα συνεχίσει να αναπτύσσεται.

Σημαντική δύναμη, και καθοριστικός ίσως παράγοντας για το που θα γύρει η πλάστιγγα θα είναι η Γερμανία, που την έχουμε συνηθίσει στο ΝΑΤΟ, ως μέλος του «Δυτικού μπλοκ». Ωστόσο, η Γερμανία έχει ως βασικό ενεργειακό προμηθευτή τη Ρωσία, και η Κίνα είναι η αγορά του μέλλοντος για τις γερμανικές εξαγωγές (μιας και οι δυτικοί εργάτες φτωχαίνουν διαρκώς, και δε θα μπορούν για πολύ ακόμα να καταναλώνουν όπως κατανάλωναν ως τώρα). Ως εκ τούτου, συμφωνώ στο βιβλίο μου με αναλυτές όπως ο Βάλλερστάιν, που θεωρούν ότι η Γερμανία ενδεχομένως στο μέλλον να ταχθεί με την Κίνα και τη Ρωσία. Είδαμε εξάλλου και πρόσφατα ότι η Γερμανία υποστήριξε τις ρωσοκινεζικές θέσεις για την επέμβαση στη Λιβύη, όχι τις ΝΑΤΟικές…

Σημαντικό ρόλο θα παίξουν προφανώς και τα κράτη που έχουν το πετρέλαιο: Στο βιβλίο κάνω και μια σύντομη ιστορική αναδρομή από το Μπρέττον Γουντς μέχρι και την πετρελαϊκή κρίση του 1973, για να δείξω ότι όταν οι ΗΠΑ αποσύνδεσαν το δολάριο από τον κανόνα του χρυσού, η αντίδραση των πετρελαιάδων ήταν να μη δέχονται το δολάριο ως μέσο πληρωμής για το πετρέλαιο, αλλά να ζητήσουν να πληρώνονται σε χρυσό (γι’ αυτό και η κρίση του 1973 ονομάστηκε «πετρελαϊκή», γιατί αυτό που κυρίως έμεινε στη μνήμη ήταν η κίνηση αυτή των πετρελαιάδων).

Σήμερα, οι ΗΠΑ, αλλά και πολλά ακόμα κράτη τυπώνουν τρισεκατομμύρια προκειμένου να τα χαρίσουν στις χρεωκοπημένες τράπεζες, εις βάρος των «κορόιδων». Πληθωρίζοντας όμως το νόμισμα τους, το υποτιμούν, και κανένας δε θέλει να πληρώνεται σε ένα νόμισμα το οποίο υποτιμάται, ούτε να αποταμιεύει τον πλούτο του σε ένα νόμισμα που διαρκώς χάνει σε αξία. Εξ ου και η [επι]στροφή του κόσμου στο χρυσό, που μένει σταθερός όταν όλα τα υπόλοιπα πληθωρίζονται μαζικά από τις κυβερνήσεις. Και κατά την άποψη μου, η οικονομική πλευρά της σημερινής κρίσης δεν θα περιοριστεί «απλά» στην «χρηματοπιστωτική κρίση», τη «νομισματική κρίση» και την «κρίση χρέους», αλλά θα οδηγηθούμε και σε «πετρελαϊκή κρίση» (καθώς ήδη πολλοί πετρελαιάδες προσπαθούν να απεγκλωβιστούν από το δολάριο), αλλά και σε αποκαθήλωση του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος, και επιστροφή του χρυσού στην παγκόσμια νομισματική σκηνή.

Τα πράγματα δηλαδή θα «ζορίσουν» ακόμα περισσότερο, και καλώς ή κακώς, οι λαοί θα πρέπει να αναθεωρήσουν πολλές από τις απόψεις που είχαν ως τώρα αν θέλουν να έχουν μέλλον. Όπως είπα και πριν, η αποτυχία του εγχειρήματος του «υπαρκτού σοσιαλισμού» οδήγησε τον κόσμο στην αποδοχή του καπιταλισμού, έστω ως του «λιγότερου κακού» συστήματος. Όμως, αυτό αποθράσυνε ακόμα περισσότερο την άρχουσα τάξη, και πλέον ζητά να επιστρέψουμε σε συνθήκες φτώχειας που πολλοί της θεωρούσαν «ξεπερασμένες». Άρα μήπως θα πρέπει να επιστρέψουμε και εμείς σε κάτι επίσης «ξεπερασμένο», δηλαδή στην πάλη για ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος;